PIVOT và UNPIVOT trong Dữ liệu – Hiểu đúng để phân tích hiệu quả trong Excel, Power BI và SQL

 Trong thế giới dữ liệu, có hai thao tác rất quen thuộc nhưng cũng dễ gây nhầm lẫn: Pivot và Unpivot. Dù bạn là nhà phân tích, nhân viên văn phòng, hay quản lý, việc hiểu đúng hai kỹ thuật này sẽ giúp bạn xử lý báo cáo linh hoạt hơn, làm dashboard chuyên nghiệp hơn và tránh các lỗi phổ biến khi làm việc với dữ liệu. Bài viết này sẽ giúp bạn nắm rõ bản chất, tình huống áp dụng và ví dụ thực tiễn về Pivot và Unpivot, áp dụng được ngay trong Excel, Power BI, hoặc SQL.

✅ 1. Pivot là gì? Unpivot là gì?

🔁 Pivot – Chuyển hàng thành cột

Pivot là quá trình biến các giá trị ở cột “dữ liệu” thành tiêu đề cột. Nói cách khác, bạn chuyển dữ liệu từ dạng bảng dọc sang bảng ngang, để nhìn rõ các nhóm giá trị hoặc tổng hợp báo cáo dễ đọc hơn.

Ví dụ:

Dữ liệu gốc:

Sản phẩm	Tháng	Doanh số
A	Jan	100
A	Feb	120
B	Jan	90
B	Feb	110

Sau Pivot:

Sản phẩm	Jan	Feb
A	100	120
B	90	110

🔄 Unpivot – Chuyển cột thành hàng

Ngược lại với Pivot, Unpivot giúp bạn "dỡ" các cột thành nhiều dòng. Đây là kỹ thuật thường dùng trong xử lý dữ liệu thô để đưa về dạng chuẩn, phục vụ phân tích hoặc nhập vào hệ thống.

Ví dụ:

Dữ liệu đầu vào:

Sản phẩm	Jan	Feb
A	100	120
B	90	110

Sau Unpivot:

Sản phẩm	Tháng	Doanh số
A	Jan	100
A	Feb	120
B	Jan	90
B	Feb	110

🎯 2. Khi nào nên dùng Pivot và Unpivot?

Tình huống thực tế	Nên dùng	Lý do
Làm báo cáo doanh số theo tháng	Pivot	Dễ trình bày theo chiều ngang, so sánh tháng
Xây biểu đồ theo thời gian	Unpivot	Biểu đồ cần dữ liệu dạng hàng (dọc)
Dữ liệu từ phần mềm quản lý có nhiều cột theo tháng/quý	Unpivot	Dễ xử lý & phân tích bằng DAX/BI
Xây dựng dashboard có drill-down động	Unpivot	Cho phép phân tích chi tiết theo thời gian, loại sản phẩm…
Quản lý cấp cao cần xem báo cáo tổng quan	Pivot	Trực quan, dễ theo dõi

💼 3. Ứng dụng trong Excel, Power BI và SQL

📊 Trong Excel

• Dùng PivotTable để tổng hợp và xoay dữ liệu.

• Dùng Power Query → chọn cột → Transform > Unpivot Columns.

📈 Trong Power BI

• Unpivot khi xử lý dữ liệu thô trong Power Query để chuẩn hóa.

• Pivot để hiển thị bảng tổng hợp (sử dụng Matrix Visual hoặc DAX).

🧮 Trong SQL Server

• Dùng PIVOT và UNPIVOT trong câu lệnh SQL để xử lý dữ liệu trực tiếp từ bảng.

Ví dụ PIVOT SQL:

SELECT *
FROM 
  (SELECT Product, Month, Revenue FROM Sales) AS SourceTable
PIVOT
  (SUM(Revenue) FOR Month IN ([Jan], [Feb])) AS PivotTable;

---

👥 4. Ai cần hiểu Pivot và Unpivot?

Vai trò	Ứng dụng
Nhân viên văn phòng	Xử lý file Excel phức tạp, báo cáo phòng ban
Nhà phân tích dữ liệu (Data Analyst)	Tối ưu mô hình dữ liệu, chuẩn hóa input cho phân tích
Người dùng Power BI	Hiểu để biết khi nào cần Unpivot trong Power Query
Quản lý/CEO	Hiểu bản chất để đặt đúng yêu cầu cho team dữ liệu
Nhà phát triển SQL	Tối ưu câu truy vấn PIVOT/UNPIVOT trong warehouse

🧠 5. Mẹo và lưu ý khi sử dụng

• ✅ Unpivot trước, Pivot sau: Trong đa số tình huống xử lý, cần đưa dữ liệu về chuẩn “dài” (long form) bằng Unpivot, sau đó mới dùng Pivot để tổng hợp theo yêu cầu.

• ✅ Không Unpivot toàn bộ: Chỉ chọn các cột cần chuyển – giữ nguyên cột định danh như ID, Mã sản phẩm…

• ✅ Pivot/Unpivot không làm mất dữ liệu: Nếu dùng đúng, đây là thao tác trình bày – không ảnh hưởng đến bản chất dữ liệu.

• ❌ Sai phổ biến: Tự chỉnh tay từng cột tháng trong Excel → dễ sai, khó bảo trì → nên dùng Power Query.

---

📌 6. Kết luận: Pivot & Unpivot là tư duy, không chỉ là công cụ

Việc hiểu đúng và áp dụng linh hoạt Pivot và Unpivot giúp bạn:

• Làm báo cáo chuyên nghiệp hơn.

• Tự tin xử lý dữ liệu không cần nhờ IT.

• Làm chủ công cụ như Excel, Power BI, SQL hiệu quả hơn.

🎯 Pivot để trình bày. Unpivot để phân tích.

---

✍️ Tác giả: Nghia Nguyễn (Paul) – Tư vấn hệ thống & ERP cho doanh nghiệp SME

🌐 Blog: Hội nhập kỷ nguyên số
🎯 10+ năm kinh nghiệm triển khai SAP B1, CRM, Power BI, Microsoft 365

Paul Nguyen

                                                                                19-06-2025